In het souterrain van Stedelijk Museum Alkmaar is een tentoonstelling over het Beleg van Alkmaar, gebaseerd op dagboeknotities van de Alkmaarse stadsbestuurder Nanning van Foreest (1529-1592). Van Foreest was erbij in 1573, en elke avond beschreef hij uitgebreid en zakelijk de gebeurtenissen van de dag; zijn kroniek is een van de belangrijkste bronnen over het verloop van het Alkmaars beleg. In 1574 verschijnt zijn dagboek in druk, onder de titel Kort verhaal van het beleg van Alkmaar – een ooggetuigenverslag.
Beleg van Alkmaar in 1573
‘Van Alkmaar begint de Victorie’ luidt het historische gezegde. Alkmaar was de eerste Nederlandse stad die het machtige Spaanse leger tijdens de Tachtigjarige Oorlog wist te weerstaan; Naarden en Haarlem vielen in Spaanse handen. Bij de toenemende Spaanse dreiging werden de stadsmuren van Alkmaar zo goed als mogelijk verhoogd en verstevigd, en de zuidwestkant van de stad werd vlak voor het beleg uitgebreid en versterkt met bolwerken, waarop kanonnen werden geplaatst. Dit gebeurde bij de Kennemerpoort en de Clarissenpoort, nabij het Ritsevoort. De zwakke plek was de Friese Poort. Daar was de stad niet ommuurd, en dat is waar de Spaanse bestorming van de stad begon. Op 18 september 1573, 16:00 uur in de middag.
Geuzen en Spanjaarden
In Alkmaar heerste in 1573 onrust. De Spanjaarden waren in aantocht, de geuzen (vechtend voor Willem van Oranje) stonden voor de Friese Poort. Protestanten wilden aansluiting bij de Opstand van Willem van Oranje, katholieken kozen ervoor de Spaanse landsheer Filips te gehoorzamen. Veel Alkmaarders twijfelden: wie moesten ze binnenlaten, geuzen of Spanjaarden? Het werden de geuzen, op 16 juli 1573. Met machtsvertoon of vrijwillig, dat blijft onduidelijk. Zeven weken duurde het beleg van Alkmaar. De stad leed honger, verzwakte, raakte zonder munitie en buskruit – en hield stand. Na wekenlange ontberingen in de drassige Hollandse grond bliezen de Spanjaarden op 19 september de aftocht, in de stromende regen. De overwinning gaf de Nederlandse opstandelingen moed; na Alkmaar boden meer steden in Holland en Zeeland succesvol weerstand tegen de Spanjaarden. Leiden volgde op 3 oktober 1574. Het Alkmaars Ontzet luidde belangrijke historische gebeurtenissen in die uiteindelijk leidden tot het ontstaan van de onafhankelijke Republiek der Verenigde Nederlanden. En de bloeiperiode van de Gouden Eeuw.
Nog even te zien
De tentoonstelling vertelt het verhaal in etappen: Crisis in de stad (16 juli), Race tegen de klok (18-20 augustus), Stad omsingeld (25 augustus – 11 september), Schreeuw om hulp (28 augustus), Stilte voor de storm, (3-17 september) en De bestorming (18 september). In filmpjes acteren geus Jacob, katholieke boer Dirk uit Koedijk, protestantse stedelinge Cornelia en Spaanse soldaat Juan. Zij maken duidelijk voor welke keuzes en dilemma’s men stond. Brieven, passages uit het dagboek van Nanning van Foreest, schilderijen van het beleg, historische kaarten, een Spaanse trom, musketkogels, houten ruiterlansen, wapenrustingen en artillerie geven een realistisch beeld van de strijd.
Tot wanneer de tentoonstelling nog te bezoeken is, is onduidelijk. Grote kans dat het souterrain na de feestelijkheden rondom 8 oktober opnieuw wordt ingericht, en wellicht verbouwd. Patrick van Mil, directeur van Stedelijk Museum Alkmaar, vindt dat het tijd is voor verandering. Uit twee vitrines zijn diverse zilveren en koperen munten (1560 – 1600) al verwijderd – tijdelijk.
Door: Wytske Roodbergen